Gevaarlijke bomen en struiken

Prachtige volle groene bomen sieren in de zomer vaak de weides, de erven en het landschap eromheen. Bomen in en rond het weiland zorgen voor beschutting tegen zon, regen en wind, maar niet iedere boom is even onschuldig voor paarden. Net als sommige kruidachtige planten en weidebloemen zijn er verschillende gevaarlijke bomen die giftig kunnen zijn voor paarden. Soms zijn het de  bladeren, soms de zaden, de vruchten of de schors. Met name in de herfst, wanneer veel bomen hun zaden en blad verliezen, bestaat het risico dat een paard giftige delen van een boom of struik binnenkrijgt.

Hoewel nog niet van alle bomen is onderzocht wat de uitwerking is op het paard, is een groot gedeelte van de bomen met een giftige werking wel bekend. Het eten van giftige planten en bomen kan vage (blijvende) klachten teweegbrengen bij het paard en soms zelfs leiden tot de dood. Door de uiteenlopende aspecifieke symptomen is het vaak moeilijk om vergiftiging snel en juist te laten behandelen. Daarom is voorkomen beter dan genezen. In alle gevallen wordt geadviseerd om bij vergiftiging, vermoeden van vergiftiging of verschijnselen van vergiftiging direct de dierenarts te waarschuwen. Bij inname van een hoge dosis telt iedere seconde.

Let op: de lijst van giftige bomen en struiken in dit artikel is gericht op meest voorkomende bomen en struiken en is dus niet uitputtend.

Bladeren en takken van bomen behoren gewoonlijk niet tot het voedselpakket van een paard. Door de instinctieve afweer zal lang niet ieder paard uit zichzelf van een boom ‘snoepen’. Ook hebben veel giftige planten en bomen een scherpe smaak waardoor paarden deze sneller zullen mijden, maar er zijn er omstandigheden waaronder een paard toch zijn tanden in giftig materiaal kan zetten.

Paarden die weinig tot geen gras tot hun beschikking hebben in een weiland kunnen op zoek gaan naar planten of bomen rond het weiland. Let hierbij ook op paarden die laag in de rangorde staan; in sommige gevallen worden zij verdreven door weidegenoten en zien ze zich genoodzaakt om van bomen en struiken te eten.

Afb. 1:

Afgevallen bladeren, zaden en vruchten van bomen en struiken kunnen tussen het gras in het weiland liggen en zo bij het grazen worden opgenomen.

Gedroogde bladeren verliezen vaak hun scherpe smaak waardoor het paard minder kieskeurig zal worden. Vooral wanneer er giftige bladeren, planten of kruiden gedroogd in het hooi terecht komen, kan het paard niet meer waarnemen welke delen giftig zijn. Op deze manier eten paarden soms materiaal dat ze in de natuur links zouden laten liggen.

Er zijn natuurlijk ook paarden die zelf graag een en ander uitproberen. Helaas kan dat bij sommige giftige bomen nare gevolgen hebben.

Het eten van grote hoeveelheden niet giftige takken of schors kan ook slecht zijn voor een paard. De onverteerbare vezels kunnen namelijk voor verstopping of beschadiging van het darmkanaal zorgen, met koliek tot gevolg.

Hoog op de lijst staan de taxus en de buxus

Afb. 2: Taxus

Deze sierstruik of -haag wordt veel gezien in tuinen en parken en is heel giftig voor zowel mens als dier. De Taxus Baccata (Venijnboom) kan heel groot worden daardoor en meer op een boom dan op een struik lijken. De gifstof taxine is in de hele struik aanwezig, waardoor alle delen van de taxus giftig zijn voor paarden. Taxine is een cardiotoxische stof (giftig voor het hart) en heeft een verlammende werking op het hart. Na inname krijgt het hart moeite met het rondpompen van het bloed. De hartslag gaat snel omlaag en het paard komt door het gebrek aan zuurstof in ademnood. Door de hartverlamming en het zuurstofgebrek kan de dood in extreme gevallen al binnen vijftien minuten volgen. Voor een paard kan een enkel takje taxus al dodelijk zijn.

Als het paard van de taxus heeft gegeten is verloopt de vergiftiging meestal te snel om nog in te kunnen grijpen. Probeer terwijl er op de dierenarts gewacht wordt stress bij het paard zo veel mogelijk te vermijden.

Afb. 3: Buxus

De Buxus is er van klein tot groot; heggen, sierstruiken en mooi opgeknipte planten, soms ter grootte van een boom. Buxus bevat de giftige stof buxine die zich in het blad, de zaden en de bast bevindt. Ook in de gedroogde delen van de buxus is buxine aanwezig. Buxine zorgt, ook bij mensen, voor onderdrukking van het centrale zenuwstelsel en tast het maagdarmkanaal aan. Enkele takken van een Buxus kunnen al dodelijk zijn voor het paard. Het veroorzaakt koliek, heftige krampen en beven. In sommige gevallen lijkt het paard ongecontroleerd te lopen. Het paard kan al binnen een half uur overlijden ten gevolge van ademstilstand.

Heeft het paard van een Buxus gegeten, probeer het dier dan rustig te houden. Een dierenarts kan laxerende middelen of medicinale kool gebruiken om de symptomen te bestrijden.

De esdoorn, of ahorn, is een veel voorkomende boom die goed te herkennen is aan de bladvorm (denk aan de Canadese vlag) en de typische helikopterzaadjes. Een aantal soorten kleurt prachtig geel, oranje of rood in de herfst. In Nederland komen drie soorten algemeen voor: de Noorse, de gewone en de veldesdoorn (of Spaanse aak). Een vierde soort, de Vederesdoorn, is nog zeldzaam maar komt steeds meer voor aan de Hollandse kust, in steden en in het stroomgebied van de Rijn. Daarnaast wordt de Japanse esdoorn vaak in tuinen geplant, vanwege de prachtige rode kleur die de bladeren in de herfst krijgen. Deze laatste heeft vaak meer weg van een struik dan van een boom.

Afb. 4: Esdoorn

Er bestaat een verband tussen de esdoorn en de spierziekte atypische myopathie. Omdat deze ziekte nog niet zo heel lang bekend is maar het aantal gevallen sinds 2000 snel toeneemt, lopen er nog verschillende onderzoeken naar de exacte oorzaak. Niet alle esdoorns zijn giftig. Voor zover bekend uit recent onderzoek bevatten naast de zaden van de Vederesdoorn (Acer negundo) ook de bladeren, zaden én kiemen van de Gewone esdoorn (Acer pseudoplatanus L.) de gifstof hypoglycine A, wat de ziekte mogelijk veroorzaakt. De zaden van de esdoorn worden ook wel ‘helikopters’ genoemd en vallen in het najaar wanneer de wind opsteekt. Door de vorm van de zaden kunnen deze met behulp van de wind in een groot gebied rondom de boom terecht komen. Dit betekent dat niet alleen esdoorns in de weide zelf, maar ook verder verwijderd van de weidegang een bedreiging kunnen vormen. Het risico op vergiftiging is het grootst in de herfst, maar er zijn ook gevallen van atypische myopathie gemeld in het voorjaar, mogelijk veroorzaakt door zaailingen (kiemen, kiemplantje) van de esdoorn.

Atypische myopathie is niet besmettelijk, maar ontwikkelt zich zeer snel. Vaak ziet men dat meerdere paarden in dezelfde weide getroffen worden, omdat ze dezelfde leefomgeving hebben. De gifstoffen in de zaden zorgen voor koorts, spierzwakte, stijfheid en spiertrillingen. Het paard gaat vaak liggen en heeft last van een verhoogde hartslag en een versnelde en zware ademhaling. Daarnaast hebben paarden vaak koffiekleurige urine en een volle blaas.

Atypische myopathie kan binnen 24 uur fatale gevolgen voor het paard hebben. Wanneer deze symptomen zich voordoen is het dus van groot belang om direct de dierenarts te waarschuwen. Zorg ervoor dat het paard warm gehouden wordt en absolute rust krijgt. Wanneer er meerdere paarden in de weide lopen is het van belang deze direct binnen te zetten totdat duidelijk is dat zij geen Atypische Myopathie hebben opgelopen.

Afb. 5: Eik

De eik, is een heel algemeen voorkomende boom in alle delen van Nederland. Er zijn zes soorten, waarvan de Amerikaanse eik en de zomereik de meest voorkomende zijn. De onrijpe groene eikels en de bladeren van de eik bevatten tannine (looizuur). Deze stof is schadelijk voor paarden, maar zorgt vaak pas bij inname van een hoge dosis voor vergiftigingsverschijnselen. Wanneer een paard een paar eikels en bladeren binnenkrijgt is er meestal niet veel aan de hand, maar een grote dosis kan grotere problemen veroorzaken en soms zelfs tot sterfte leiden.

Tannines hebben een adstringerende werking, dat wil zeggen dat het eiwitten enigszins kan fixeren (hier berust ook het looien van leer op). Bij inname van een toxische dosis tannines beschadigt de darmwand door de fixatie van eiwitten, wat koliek en (bloederige) diarree veroorzaakt.

In de herfst verliest de eik haar bladeren en eikels en daarmee is de kans op vergiftiging in dit jaargetijde het grootst. Hoe giftig de bladeren en eikels in gedroogde vorm zijn is niet bekend.

Afb. 6: Beuk

Deze rood of groen gebladerde komt in heel Nederland veel voor. De beukennootjes, die vanaf het eind van de zomer en in de herfst onder de beuk liggen, vormen een risico voor paarden. Rode en groene beuken komen voor als grote bomen (ze kunnen 40 meter hoog worden), maar worden ook als hagen aangeplant. Beukenhagen produceren meestal maar weinig beukennootjes, omdat ze rond de bloei gesnoeid worden.

De (soms beschimmelde) nootjes van de beuk bevatten oxaalzuur, thiaminase en de zeepachtige stof fagine. Deze stoffen kunnen vergiftigingsverschijnselen veroorzaken wanneer het paard er grote hoeveelheden van binnenkrijgt. De toxiciteit berust op het oplossen van de celmembraan van rode bloedcellen, wat hemolyse, nierschade en bloedarmoede kan veroorzaken. Dit leidt tot irritatie van het maagdarmkanaal en koliek. Om vergiftigingsverschijnselen te veroorzaken moet een paard een grote dosis (tenminste een kilo) beukennootjes binnenkrijgen. Een paar beukennootjes kunnen over het algemeen geen kwaad.

De gouden regen staat bekend om zijn prachtige gele waterval van bloemen. Dit lid van de vlinderbloemenfamilie kan zeven meter hoog worden en komt in heel Nederland vooral aangeplant voor in tuinen en parken.

Afb. 7: Gouden regen

Alle delen van de gouden regen zijn giftig voor zowel paard als mens. Wanneer er sprake is van een vergiftiging zijn de bloemen en zaden meestal de boosdoener, omdat deze giftiger zijn en van de boom kunnen vallen, waardoor de kans groter is dat het paard deze binnen krijgt. De gouden regen produceert zwarte zaden in slanke peulen. Deze bevatten, net als de rest van de boom maar in zeer hoge mate, de stof cytisine, die giftiger is voor paarden dan voor andere dieren. Cytisine is een chinolizidine-alkaloide en zorgt voor stimulatie van de spierzenuwen.

Minder dan een gram zaad per kilo lichaamsgewicht kan binnen enkele uren dodelijk zijn. Het paard zal hevig gaan zweten, heeft krampen en spiertrillingen gevolgd door verlammingen. De dood kan volgen door een ademstilstand. Deze vergiftiging is niet te behandelen. De gouden regen is in gedroogde vorm ook zeer giftig voor zowel mens als paard.

Deze uit Noord-Amerika afkomstige boom van de vlinderbloemenfamilie laat zich in het voorjaar sieren door een overvloed aan witte bloemen (er bestaan overigens ook roze en paarsige kweekvarianten). De pseudo-acacia (Robinia pseudoacacia) kan 25 meter hoog worden en komt in vrijwel heel Nederland voor. Alle delen van de boom bevatten de stof robinine en phasine en zijn het hele jaar door giftig, maar in de herfst is het vergiftigingsgevaar het grootst.

Afb. 8: Robinea (Pseudo-Acacia)

Het meeste gif bevindt zich in de bast, waar de concentratie van robinine en phasine in de herfst het hoogst is. De boom verliest in de herfst ook haar blad, dat in de weide terecht kan komen. Hoe giftig de plantendelen in gedroogde vorm zijn is niet precies bekend. Vergiftiging kan bij het paard irritatie van het maagdarmslijmvlies veroorzaken, gevolgd door prikkeling en vervolgens onderdrukking van het centrale zenuwstelsel.

De verschijnselen van deze vorm van vergiftiging beginnen ongeveer twee uur na opname en bestaan uit diarree, overgaand in verstopping en koliek, koorts, zweten en een versnelde ademhaling. Het paard wordt suffig en slap waarbij soms de achterhand verlamd raakt. De inname van 70 gram bast geeft al klachten en 150 gram is dodelijk.

Afb. 9: Zwarte walnoot

Deze fruitboom komt in Nederland niet zo veel voor en is meestal speciaal aangeplant bij kastelen, buitenplaatsen en boerderijen. De houtsnippers van de zwarte walnoot in bodembedekking en zaagsel hebben in het verleden tot klachten bij paarden geleid, mogelijk omdat paarden op de houtsnippers kauwen. De donker paarsbruin gekleurde bast van de zwarte walnoot is het hele jaar door giftig. Als een paard van deze boom of houtsnippers eet kan dit binnen twee dagen tot hoefbevangenheid leiden.

De bast is het hele jaar door giftig. Minder dan vijf procent zwarte walnoot in houtkrullen kan er al voor zorgen dat de paarden op stal hoefbevangen raken. Wat de vergiftiging precies veroorzaakt en hoeveel een paard moet binnenkrijgen om ziek te worden is niet bekend. De symptomen zijn die van acute hoefbevangenheid. Waarschuw bij een vermoeden van hoefbevangenheid altijd direct een dierenarts!

Afb. 10: Rhododendron

Deze prachtige struik bloeit vanaf mei-juni meestal lange tijd en siert menig tuin, park of oprijlaan in verschillende kleuren. De rhododendron kan soms uitgroeien tot de grootte van een kleine boom. De bladeren en bloemen van de struik zijn giftig. Het gaat om de gifstof Andromenotoxne, die stimulatie en vervolgens onderdrukking van het centraal zenuwstelsel veroorzaakt en de functie van de dwarsgestreepte spieren aantast. Een onbehandelde rhodondendronvergiftiging kan leiden tot de dood. De struik is het hele jaar door groen en daarmee giftig.

Het is nog onbekend hoeveel een paard precies van een rhodondendron moet eten om vergiftigingsverschijnselen te krijgen. Symptomen van een vergiftiging met rhodondendron zijn de overmatige productie van speeksel of schuim, koliek, blauwe slijmvliezen en drukte, gevolgd door slapte. De rhododendron is in gedroogde toestand eveneens giftig. Ruim bij het snoeien van deze plant dus al het snoeisel weg!

Afb. 11: Paardenkastanje

De oorspronkelijk uit Azië en Zuidoost-Europa afkomstige paardenkastanje bloeit in mei en juni met rode of witte bloemen. De witte paardenkastanje (Aesculus hippocastanum) kan twintig meter hoog worden. De veel zeldzamere rode paardenkastanje (Aesculus carnea) blijft met zestien meter iets kleiner en wordt voornamelijk als sierboom geplant, maar komt sporadisch ook in het wild voor.

Wat de mate van giftigheid betreft zijn er tussen beide soorten voor zover bekend geen verschillen. Paardenkastanjes komen in heel Nederland voor, bij voorkeur op vochtige tot natte plaatsen (in gras- en rietlanden) en in struikgewas. De onrijpe kastanjes, groene bolsters, het schors en de bladeren van de paardenkastanje zijn giftig voor paarden. Het risico op vergiftigingsverschijnselen is het grootst in de nazomer, omdat er dan onrijpe kastanjes van de boom kunnen vallen. Deze bevatten net als de eikenboom tannines, naast saponinen, looistoffen en bitterstoffen. De concentratie tannines in kastanjes is meestal lager dan die in eikels, maar kan wel irritatie van het maagdarmslijmvlies veroorzaken. Diarree, koliek, hevige dorst en bewustzijnsstoornissen kunnen hiervan het gevolg zijn.

De paardenkastanje wordt als matig giftig gezien; hoeveel inname er precies van nodig is om bij een volwassen paard klachten veroorzaken is onbekend, maar dit ligt in ieder geval vrij hoog. De paardenkastanje verliest in de herfst haar bladeren, die zo in de weide terecht kunnen komen. Hoe giftig gedroogde bladeren zijn is niet bekend.

Er zijn gelukkig ook veel bomen die niet zo schadelijk zijn voor paarden, veel fruitbomen vallen in deze groep. Fruitbomen komen in heel Nederland voor en dragen, afhankelijk van de soort, in de zomer en herfst rijpe vruchten. Deze zijn vaak zoet en lekker voor paarden.

Opname van enkele vruchten kan meestal geen kwaad,. Daarnaast is er een verband tussen koliek en het eten van teveel appels/suikerhoudende vruchten. Het grootste gevaar voor wat betreft fruitbomen schuilt in het feit dat vruchten veel suiker bevatten (let op koliek en hoefbevangenheid). Voorkom dus dat een paard teveel fruit eet.

Wanneer een paard maar een kleine dosis van de giftige delen van de boom heeft gegeten kunnen er verschijnselen optreden die waarschijnlijk niet direct in verband worden gebracht met een vergiftiging.

Bij een duidelijke vergiftiging of bij het vermoeden van opname van giftige plantendelen zal er zo snel mogelijk een dierenarts gewaarschuwd moeten worden. Voorkom verdere opname van de betreffende plant of boom.

Probeer zo goed mogelijk de omstandigheden vast te stellen terwijl er wordt gewacht op de dierenarts:

• Om welk(e) paard(en) gaat het
• Hoeveel heeft welk paard ongeveer gegeten
• Tijdstip van inname
• Aard van het opgenomen materiaal (vers/gedroogd e.d.)
• Verschijnselen sindsdien (inclusief eten, drinken, mesten, plassen)
• Verloop, eventuele ingrepen en het effect daarvan

Let op: de lijst van giftige bomen en struiken in dit artikel is gericht op meest voorkomende bomen en struiken en is dus niet uitputtend.

(Onderzoek op giftige planten, macroscopisch)

Heb je zaailingen (kiemplantjes), bladeren of zaden gevonden in het weiland van je paard en weet je niet zeker of deze behoren tot bijvoorbeeld een soort esdoorn die mogelijk giftig is? Je kunt deze bijvoorbeeld laten onderzoeken bij de Gezondheidsdienst voor Dieren (GD). In samenwerking met de GD is onderstaande instructie tot stand gekomen.

Wat je hiervoor moet doen?

Verzamel de plantdelen die je wilt laten onderzoeken (zaailingen, bladeren, zaden). De identificatie van de soort esdoorn is o.a. gebaseerd op de vorm van de bladeren en de hoek tussen zaadparen. Het is daarom belangrijk om (indien mogelijk) ook bladeren en zaden te verzamelen. ‘Verdacht’ materiaal verpak je in een doorzichtige, afsluitbare plastic zak (bijvoorbeeld zip-loc zakje).

Via je dierenarts

Dit kan je inleveren bij je dierenarts. Overleg met hem of haar over de mogelijkheden hiervoor (en de kosten). Deze stuurt het materiaal via zijn/haar koerier naar de GD voor onderzoek op giftige planten (macroscopisch). De GD communiceert de uitslag van het onderzoek met jouw dierenarts, die het weer met jou kan bespreken.

Zelf opsturen

Je kunt het materiaal eventueel ook zelf opsturen.

• Ga naar de GD website: www.gddiergezondheid.nl/formulieren
• Download het juiste inzendformulier bij categorie’P aard’:
  ‘Monsters paard (uitgezonderd sectiemateriaal en PCR-onderzoek)’
  (dit is het eerste formulier)
• LET OP: Vul dit formulier zo volledig (en zorgvuldig) mogelijk in:
  • Vul op pag. 1 de volgende zaken in:
    Bij het veld ‘praktijk’: vul hier ‘n.v.t.’ in.
    Bij het veld ‘dierenarts’ + adresgegevens: vul je eigen gegevens in (niet die van je dierenarts!).
    Verder: vul de ‘datum + tijd’ van de monstername in en de gegevens bij ‘opdrachtgever’, inclusief je handtekening.
  • Kruis op pag.2 het volgende vakje aan:
    In rubriek ‘Klinisch/toxicologie’, helemaal onderaan bij het kopje ‘toxicologisch’:
    10907 Giftige planten macroscopisch W1130A
    (dit is de laatste optie op pag. 2 van het formulier)

En stuur het met het materiaal naar:

GD
t.a.v. laboratorium
Postbus 9
7400 AA Deventer

Let op: hier zijn (uiteraard) kosten aan verbonden. Informeer hiervoor bij de GD:
Per e-mail: kca@gddiergezondheid.nl of telefonisch via:0900-1770, optie 5 paard.

N.B.: Dit onderzoek is ook een optie voor andere mogelijk giftige planten, niet alleen voor esdoornsoorten.

Meer informatie over giftige planten, geschikte planten voor rondom paardenweides en verschillende grassen is op te vragen bij dr. A.M. van den Top van Adviesbureau VOER-RAAD, een adviesbureau dat diergeneeskundige kennis met kennis van voeders combineert en volledig onafhankelijk advies geeft over voorkomen en genezen van ziekten door goede voeding, als ook over de planten en bomen die wel geschikt zijn als aanplant.